Catatan Perjalanan Luta Hamutuk

www.Laloran Tasi mane.blogspot.com

Tinan 10 ona povu Suku Lore, sub distritu Lospalos kontinua moris iha nakukun nia laran, Laiha asistensia Saude no Be Mos mak diak

Liafuan “Ukun rasik an”, Liafun ida nebe ke Sagrado no furak tebes no lia faun ida ne’e nia valor aas liu buat hotu-hotu, nia siknifikante mos luan tebes. Koalia konaba Ukun rasik an, otomatikamente koalia konaba oinsa ema ida ka Grupo ida nia partisipsaun ba iha asaun ida. Asaun nebe mak sei defini moris diak ba ema ida ka Gropu ida nia futuru, liu asaun ida ne’e atu ema ida ka Grupo ida bele deside rasik sira nia hakarak ka sira nia nesesidade atu hatene buat ruma. Komunidades ida bele hatene nia moris iha Futuru nian mai no mos atu komunidades ida bele hetan ninia direitu nudar sidadaun, nudar rai nain… Asaun ida ne’e mak ema huto-hotu mehi mak luta ba ukun rasik nia an, signifika katak, liberta ita nia an husi Kiak, husi Beik, no husi Foér, ida ne’e hanoin ida ke simples mak hakerek nain koko hato’o ba ita tomak.

Oinsa mehi Ukun rasik an iha Maubere oan nia ulun? Mehi ida ne’e hanesan mos Maubere oan nia hiís ba nia vida moris nebe importante tebes, no hanoin ukun rasik nia an ne’e láo hamutuk ho ran mak iha Maubere oan sira nia isin lolon. ita hatene katak liafuan Ukun rasik nia an, ninia siknifika laos deit atu haseés nia an ba presaun husi kolonialista ida nia liaman, ka Funu ba Liberdade Patria deit, Lia Fuan ukun rasik an mai husi inisiativa husi ema rai nain sira, mak ema Timur nebe hela iha sira nia knua, mak sira nebe hela iha Fronteira, iha Foho lolon, iha mota kuak no iha Tasi ibun

Oinsa prosesu ukun rasik an ba Maubere oan sira nebe mak moris iha parte Leste? Distritu Lautem liu-liu ba suku sira nebe mak iha area remotas hanesan Suku Lore? Suku ida ne’e mos sai fatin historiku ba iha prosesu luta ba Ukun rasik an ne’e nia, iha prosesu Libertasaun da Patria, distritu Lautem ho nia area nebe mak ho ailaran tuan boot ida ne’e sai target permeiru ba invasor sira, tanba ba parte Soul iha suku Lore ida nebe mak ho nia goegrfikamente estrategiko atu halao aktividades gerileiru nian, iha area ida ne’e ho nia ailaran tuan nebe hamahon resistensia Timor Leste nian no mos fatin ida ne’e ho nia ailaran tuan sai baze de apoiu ida nebe forte hodi subar asuwai sira atu halao resistensia.

To’o iha nebe komunidade suku Lore sente ukun rasik an?…Atu hatene diak liutan moris iha suku Lore, bazeia ba diaria viajen Luta Hamutuk nian iha fulan Junnu 2011, Luta Hamutuk halao visita ba suku Lore, visita ida ne’e ho nia objective atu hare besik liu kondisaun real iha area izoladu sira, iha dalan ba Suku Lore nian ami hasoru tiu ida ho naran Luis pinto komunidade suku Lore, iha ami nia konversa no dada lia ida ne’e tiu Luis dehan katak “Hau tenke lao ain ho distansia 24 km hodi faan Ahu baluk, atu nune’e bele hola minarai hodi tau ba lampu sunu, nune’e bele fo netik naroman oituan mai ami iha tempo kalan para ami labele moris iha nakukun nia laran; Tanba iha ami nia Suku ne’e laiha Eletrisidade, laiha sistema Be Mos no mos Estrada nebe mak liga mai ami nia suku ba kapital Lospalos seidauk hadia to’o ohin loron”. Lian ida ne’e mak tiu Luis Pinto (56anus) hato’o bainhira dada lia ho Luta Hamutuk, tiu Luis Pinto hela iha Suku Lore-Chai, sub distritu Lospalos, distritu Lautem. Suku Lore nudar suku ida nebe mak izoladu mos iha Distritu Lautem. Suku Lore iha Aldeia hamutuk 6, Suku Lore iha los parte Soul husi Sub distritu Lospalos nian no populasaun husi suku ida ne’e balun hela besik tasi no maioria populasuan hela iha foho no moris ho vida agrikultura nebe mak nomaden.

Fronteiras no Vida moris Suku Lore

Suku Lore husi parte Oeste fronteira ho Sub distritu Iliomar no parte norte fronteira ho sub Distritu Lospalos, populasaun suku lore maioria moris ho vida agrikultura ka tós nain, suku ida ne’e nia produsaun agrikulruta nian mak hanesan: Batar, Feuk no mos Aifarina. Maske populasaun husi suku ida ne’e moris ho tós, maibe to’o ohin loron laiha funsionariu agrikultura ida mak mai iha suku ida ne’e atu fahe netik informasaun konaba Agrikultura nian, iha suku ida ne’e mos la hetan asesu informasaun konaba Agrikultura nian, suku ida ne’e iha rai nebe mak buras no nudar area nebe mak matak. Iha parte Distritu Lautem rasik suku Lore nudar suku ida nebe mak sei iha nian ailaran tuan nebe mak luan tebes, tuir Komunidade husi suku Lore hateten katak rai ne’e merese ba area Agrikultoura nia tanba maior parte area besik tasi mane mesak rai tetuk no iha mota ida nebe mak fo nafatin be nebe suli la para durante tinan tomak (Mota Namalutun). Maske nune’e to’o ohin loron populasaun suku Lore rasik la hatene oinsa sira bele hadia sira nia rai sai area agrikultura nian, tanba la iha atensaun husi Governu Sentral liu-liu husi Ministeiru Agrikultura ba iha Suku Lore.

Atu hatene vida moris iha suku Lore, tuir dadalia badak ho tiu Luis Pinto (Agrikultor ka to’os nain). Tiu Luis nia hateten katak nia rendimentu familia nian la permanente no la fiksu, no sira depende deit ba sira nia rezultadu kuda tós nian, bainhira tiu Luis hato’o katak, nia lahatene nia rendimentu kada fulan ne’e hira. Tiu Luis so dehan deit katak dala ruma fulan ida nia hetan deit USD 10to’o USD 20. Familia ida ne’e tenke gasta osan USD $ 17, 75centavos hodi sosa fós saku 1 atu fo han ba nia familia; Tiu Luis iha oan hamutuk nain 5, mane nain tolu no feto nain rua, mane ikun nebe mak foin tinan 7. Tiu Luis nia oan nain tolu mak sei eskola iha ensino primaria, no oan mane boot la eskola ona, tanba tiu Luis nia ekonomia familia la bele sustenta nia oan nia eskola. Maioria komunidades suku Lore servisu nudar Agrikultor-tós nain, no iha Chefe da familia balun mak nia matapencaharian nudar casador/pemburuh no komunidades sira iha suku ida ne’e sira nia rendimentu familia atu hanesan ho rendiementu husi familia tiu Luis nian.

Oinsa Aksesu Transportasaun publiku ba Suku Lore?

Atu to’o suku ida ne’e presiza lao ho distansia 24 km iha horas 2 hanesan ne’e, ida ne’e mos se kuando halai kareta ho lalais. Atu asesu transporte ba Suku ida ne’e ita tenke hein transporte publiku, ida ne’e mos se ita lalais ita sei hetan fatin maske hamrik deit, se tarde ita tenke hein loron tuir mai mak ba hadau malu tan fatin iha kareta laran. Ba Suku Lore iha Tranportasaun Publiku nebe komunidades refere konnese ho naran ANGGUNA, transportasaun angguna ida ne’e mos nia kondisaun labele tula passangeirus liu ema nain 10, no angguna ida ne’e hare ba tuan los ona. Transportasaun Angguna ne’e espesis hanesan mini track nebe mak durante ne’e fo azuda hodi transporta sirkulasaun komunidades husi Suku Lore ba Kapital Lospalos, hodi halao negosio no hodi faan sira nia produtu, sirkulasaun transporte ida ne’e mos laos lor-loron tenke halo trayek ba neba, angguna sira ne’e halai komforme ba passageirus mak atu ba suku Lore, se kuando passageirus barak angguna ne’e halai, se passageirus menus angguna ne’e mos para/la halao trayek, tan ne’e dala ruma passageirus sira hein angguna to’o loron rua hanesan ne’e foin sira bele lao ba Lospalos. Ho difekuldade ida ne’e obriga komunidade tenke lao ain ba Lospalos hodi faan sira nia produtu.

Oinsa Aksesu Eletrisidade iha Suku Lore

Suku Lore, suku ida nebe mak besik oituan husi sub Distritu Lospalos, sub distritu Lospalos nudar kapital ba distritu Lautem nian. Maske Suku Lore besik ba Kapital distritu Lautem nian, maibe iha suku ida ne’e la iha asesu ba Elestrisidade, komunidades suku Lore depende liu ba minarai hodi sunu ba lampu, hodi nune’e fo netik naroman ba sira iha tempo kalan. Lampu sunu nebe mak komunidades ida ne’e uza la hanesan ho lampu /petromas nebe mak faan iha loja sira ne’e, lampu sunu ida ne’e sira uza botir kratindeng nebe mak hetan iha dalan ninin, sira tau kabas/hena rohan iha botir laran no fakar minarai tuir foin sira sunu iha kabas/hena rohan ne’e, husi ne’e fo naroman ba iha sira nia uma laran. Familia balun nebe nia ekonomia la to’o hodi sosa minarai entaun sira uza lampu tradisional liu nebe komunidade Lore fo naran “padu” material ba Padu ida ne’e husi ai sampolo nia musan ne’e tuku hamutuk ho Kamii nia musan isin no kahur tan ho kabas hodi kumo ba aikesak no sunu ida ne’e hodi fo netik naroman ba iha sira nia uma. Ho maneiras ida ne’e komunidaes Lore bele hetan ahi naroman iha tempo kalan iha sira nia uma laran, ho lampu/padu ida ne’e hodi fo naroman ba sira nia oan sira, hodi nune’e labark sira hodi uza ba estuda iha tempo kalan, lampu sunu ne’e mos sira tenke uza ho horas, bai-bain sira uza ba horas 1 ka 2 nia laran deit no lampu sira ne’e tenke hamate fali hodi nune’e bele sunu fali ba kalan tuir mai nia…durante kalan tomak suku Lore ida ne’e moris iha nakukun nia laran, tanba laiha ahi hodi fo naroman ba sira.

Tiu Luis hateten katak, nia tenke gasta osan dolar USD$17.75 centavos husi nia pendapatan kada fulan atu sosa fós no USD$ 2 hodi sosa minarai ba lampu nian, minari litru rua atu sunu ba lampu tolu nian, no minarai litru rua ne’e sira uza ba semana 2-3 nian, bainhira tiu Luis dada lia ho Luta Hamutuk hateten “se kuando osan hotu ona oinsa? Tiu Luis dehan deit “(lawan hai sai nar nau koun hala mucumire) ‘se osan hotu ona tur iha nakukun nia laran deit”, Suku sira nebe mak iha parte soul husi distritu Lautem nian to’o ohin loron seidauk bele hetan asesu ba Elestrisidade, Be Mos no Saude nebe mak diak. Suku Lore ida ne’e desde uluk tempo colonial Portugal to’o ohin loron, tempo ukun rasik an nia laran seidauk bele hetan elestrisidade, iha suku ida ne’e sei nafatin moris iha nakukun laran.

Iha mos pangakuan husi tiu Luis katak durante ne’e, bainhira bo’ot sira (Ministriu/deputadu) nein ida mai vizita sira atu haree netik sira nia susar ne’e, nebe sira lahatene tenke hato’o sira nia susar ne’e ba se?...Maibe bainhira besik ona eliasuan, bo’ot sira mai halao kanpaña iha ne’e no sira dehan se manan sira sei dada Be Mos mai ami nia fatin no mos sei dada esletrisidade mai iha ami nia suku. Maibe realidade hatudo buat seluk, to’o ohin loron sira la realiza saida mak sira hato’o bainhira sira mai halo kampaña iha ami nia suku ida ne’e. tiu Luis hatutan tan katak “sira mai bosok tun-bosok sae deit, bain hira sira manan tia iha elisaun sira haluha tia ami, bo’ot sira ne’e mai promete deit maibe la realiza saida mak sira promete ne’e no sira haluha tanba ami povu aileba no moris iha foho nebe la hetan assesu informasaun no buat hotu-hotu, tiu Luis hato’o sambil hamos nia kosar ben nebe suli makaas tanba foin fila husi nia to’os nebe dok husi sira nia hela fatin.

Aksesu ba Estrada

Estrada ba suku ida ne’e to’o ohin loron sei dauk hadia. Bazeia ba Luta Hamutuk nia haree, Estrada nebe mak liga entre sub Distritu Lospalos ho Suku Lore too ohin loron seidauk hadia, no kondisaun Estrada nebe mak liga entre sub distritu Lospalos no suku Lore at liu, tanba ne’e mak halo suku lore ne’e sai suku ida nebe mak izoladu tebes. Estrada nebe mak liga entre sub distritu Lospalos ho suku Lore seidauk hadiak too ohin loron, tanba laiha alokasaun orsamentu geral do estadu atu hadia Estrada ida ne’e. suku lore iha nia tasi nebe mak furak no pantai nebe ho nia rahenek nene furak, mas durante ne’e la iha torismu ida mak ba iha neba tanba dalan seidauk hadia, kondisaun estrada ne’e at liu tan bainhira iha tempo udan, se too ona tenpu udan populasaun suku Lore lao ain deit mai Lospalos, tanba laiha transportasaun mak ba iha neba. Estrada

Aksesu ba Bemos no Sauda

Aliende problema Elestrisidade no Estrada, mos aksesu Be Mos, no saudae mos sai problema ba komunidade suku Lore maibe iha suku Lore falta assesu ba saude…iha suku ida ne’e laiha sistema be mos no susar tebes atu aksesu ba Saude, tanba laiha petugas pelayanan kesehantan ida mak permanente hela iha neba, komunidades sira atu halo tratamentu sauda e sira tenke lao to’o 4-5 km hodi hetan tratamentu saude. Komunidades suku ida ne’e atu hetan tratamentu saude sira tenke lao mai fali aldeia Maloro-Lore II, tanba klinika saude hodi hetan tratamentu saude. Iha suku Lore iha ida deit klinika saude ida klinika saude ida ne’e loke husi loron segunda-feira to’o sexta-feira, horaru loke klinika ne’e loke iha tuku 9:00 to’o 12:00 taka ona.

Prosesu devenvolvimentu ekononia sai problema boot iha suku ida ne’e. Tanba suku ida ne’e tenke lao ain ho durasaun 24 km mai Losplaos atu faan sira nia produtu local sira, hodi nune’e bele sustenta sira nia familia. Iha suku Lore mos iha produtu local balun hanesan nuu maibe la iha negosio ida mak ba hola sira nia kopra ne’e. Ho keterbatasan ida ne’e komunidades suku Lore nebe mak moras iha loron sabadu no domingu, sira tenke hein to’o loron segunda-feiras foin ba klinika saude hodi hetan tratamentu saude, ida ne’e mos sei dauk to’o tanba tuir tiu Luis nia pontu devista katak dala barak petugas kesehatan ne’e fo deit aimoruk maibe la fo hanoin ba pasiente sira atu moris ho saudavel nian ne’e..sira fo deit aimoro no ita simu tia aimori haruka fila ona no hemu hutu aimoruk pois filafali ba kilinika atu haree ita nia perkembangan moras ne’e lao oinsa, laiha petugas pelayanan kesehatan mastarakat nebe mak lao tuir ba iha komunidade sira nia hela fatin atu fo hanoin oinsa bele moris ho saudavel.

Aksesu ba Eskola

Edukasuan mos sai problema ba sira tanba estudante sira tenke lao dok bainhira atu ba eskola, estudante sira balun husi aldeia Chai no mos aldeia Lori tenke lao 4 km hodi to’o eskola. Ho kondisaun hanesna ne’e komunidades sira dada iis tanba sira nia oan sira tenke lao dook atu ba eskola, tuir tiu Luis nia konversa ho ami nia dehan labarik sira ba eskola dok hanesan ne’e ladiak, tanba bainhira sira to’o eskola, labarik sira kole ona no la iha hanoin atu tuir prosesu aprendisazem iha eskola, ida ne’e mak sai preokupasaun ba tiu Luis no nia dehan se bele eskola sira ne’e loke besik sira nia hela fatin hodi nune’e labarik sira bele eskola ho dia

Eskola nebe mak iha Suku Lore ne’e to’o deit eskola pre segundaria deit, eskola pre-segundaria ida ne’e mos harii husi inisiativa komunidade nia, sira harii eskola ne’e iha tinan 2006 maibe to’o ohin loron la iha azuda husi Ministeriu Edukasaun atu fo tulun netik eskola ida ne’e. iha eskola ida ne’e kadeira no meja sei falta..livru la iha no kondisaun eskola seidauk bele uza atu hanorin alunus sira, maibe estudante sira ho esperansa bo’ot no ho sira nia mehi nebe bo’ot kontente nafatin tuir prosesu aprendisazem iha eskola, maske kondisaun fisika eskola ne’e la favoravel. Ho kondisaun ida hanesan ne’e labarik barak mak la eskola tanba la iha fasilidade eskola nian hodi suporta labarik idade eskolar sira atu eskola. Komunidades suku ida ne’e sei kontinua moris iha nakukun nia laran, no kondisaun kiak sei kontinua iha komunidade nia let, lahatene to’o bainhira problema hirak ne’e bele hotu..no komunidade Lore bele liberta an husi nakukun nia aran..? ? Hanesan mos ho sira nia esperansa atu hetan Elestrisiade, Be Mos, Eskola nebe mak diak atu fasilita sira nia ona sira sai matenek, no Asistensia Saude nebe mak diak hodi nune’e komunidades suku refere bele saudavel no mortis diak…..??

By: Miranda