Press Release Semianr nasional Luta Hamutuk



Mericio "AKARA"
Directur LUTA HAMUTUK Institute



TRANSPARENSIA IHA INDUSTRIA MINARAI NO GAS NUDAR MEIUS ATU EVITA MALISAN REKURSUS NATURAIS

INTRODUSAUN     

Transparensia iha industria minarai no gas ne’e importante, tanba historia barak hatudu mai ita katak iha nasaun barak, liu-liu nasaun sira iha rai Afrika no mos rai regiaun Asia nian ne’ebe mak riku ho minaria no gas maibe nasaun sira ne’e la konsege dezenvolve sira nia rai ho diak, mosu funu, korupsaun bar-barak, la konsege hasae kualidade moris diak ba sira nia povu rasik. 

Bazeia ba esperensia hirak ne’e, rikusoin minarai no gas la fo benefisiu maximu maibe sai hanesan malisan ba povu. Rekursus naturais, liu-liu hanesan minarai no gas sai malisan ba povu no nasaun tanba ho rikusoi ida ne’e  iha fatin barak hamosu konflitu no funu tanba rekursus ida ne’e nudar komoditi nebe mak nia folin as no ho rekursus ida ne’e nasaun ida  bele sai forte ekonomikamente no sei la depende ba doadores husi nasaun bo’ot sira. Rekursu ida ne’e sai malisan bainhira rikusoi  minarai no gas la bele maneija ho diak no la iha  transparensia ba iha prosesu utilizasaun osan nebe mak hetan husi rekursus naturais hirak ne’e. Rekursus minarai no gas sai malisan tanba iha nasaun barak, iha gropu balun/Governantes balun sira utiliza fali reseitas husi minarai no gas ida ne’e ba interese grupo ida nian no hodi haforsa deit elite politiku/regime ida no la fo benefisiu ba povu hodi dezenvolve ekonomia povu nian.  

IMPLEMENTASUN TRANSPARENSIA IHA INDUSTRIA MINARAI NO GAS IHA TIMOR LESTE

Timor Leste pais ida iha kontinente regiaun Asia Sudeste ne’ebe mos iha nia rezerva rikusoin Minarai no Gas nato’on. Reserva rekursu minarai no gas sira ne’e, balun esploita ona no mos barak mak seidauk esploita, agora dadaun halo hela esplorasaun hodi hatene rezerva hira lolos. Potensia rezerva minarai no gas ne’ebe barak ne’e bainhira transforma ona ba osan sei bele fasilita dezenvolvimentu iha rai laran no mos atu fo kbiit vida moris komunidades ne’ebe nudar nain ba rikusoi ida ne’e.  Iha parte seluk, Timor Leste nudar nasaun ida iha Asia  Sudeste ne’ebe mak ekonomikamente depende makaas ba reseitas nebe mai husi minarai no gas hodi finansia orsamentu geral do estado atu suporta prosesu dezenvolvimentu nasional, tan ne’e presiza tau atensaun makaas ba iha prosesu transparensia husi reseitas nebe mak mai husi aktividades minarai no gas nian ba iha dezenvolvimentu nasional. Hodi garante osan husi minarai nia sustentabilidade Timor Leste presiza halo investimento makaas iha seitor produktivu sira, mak hanesan: seitor Edukasaun, Agrikultura, Turismo no seitor Infrastruktura baziku hodi nune’e bele responde nesesidade povu nian. Tanba ne’e presiza transparensia ba iha reseitas ne’ebe mai husi aktividades minarai ho gas, hodi evita an husi malisan rekursus naturais.

Tanba ne’e mak Luta Hamutuk ho nia inisiatifa atu faslita komunikasaun entre Autoridade lokais sira hamutuk ho lideransa nasional, governu no mos ho exspert balun, atu diskute konaba oinsa preparasaun Timor Leste atu evita an husi malisan rekursu ne’e rasik,

Objectuvu husi seminar nasional ida ne’e mak hanesan :

Dezenvolve espasu komunikasaun entre Lideransa Nasional, Autoridades Lokais, Sosiedade Sivil no Akademiku konaba: implementasaun transparensia ba reseitas husi industria minarai no gas iha Timor leste ba iha dezenvolvimentu nasional, nudar praktika transparensia iha industira minarai no gas ba utilizasaun nian.  

Dezenvolve partisipasaun povu ba iha prosesu transparensia iha industria minarai no gas nian, tanba rekursus naturais liu-liu minarai no gas nudar patrimoniu estado, no sei utiliza ba ema hotu.

Atu halibur lider sira ne’ebe mak kaer ukun no partsisipa direita iha prosesu transparensia no ema sira ne’ebe mak iha koñesementu, kapasidade, esperensia hodi fahe sira nia matenek no esperensia mai ita konaba prosesu transparensia reseitas minarai no gas ne’ebe finançia ba dezenvolvimentu nasional no benefisiu transparensia iha industria minarai no gas ba Timor Leste no ba povu.

Hodi akompaña direitamente Estado/Governu nian komitmentu no praktika, sugestaun ba planu estrategia konaba transparensia iha industria mina no gas ba iha dezenvolvimentu nasional.  Loke espasu ba debate publiku konaba prosesu transparensia reseitas husi minarai no gas no sa transparensia mak povu hakarak, hodi rona mos Lider Komunidade sira nia hanoin/hare’e konaba prosesu transparensia reseitas husi minarai no gas ne’ebe mak durante ne’e investe iha dezenvolvimentu nasional

Rezultado Seminar Nasional

Bazeia ba rezultadu husi seminar nasional nebe mak Luta Hamutuk halo iha loron Sexta-Feira dia 22/10/2010, Luta Hamutuk konsege halibur partisipantes hamutuk 220, kompostu husi, autorridade lokais, sosiadade civil, estudante, membru stakeholders EITI no representante Governu, partido Politiku no mos Media sira. Iha seminariu ne’e iha diskusaun nebe mak makas husi oradores ho audensia liu-liu parte Autoridades Lokais, Sosiedade Sivil no Akademiku konaba: implementasaun transparensia ba reseitas husi industria minarai no gas iha Timor leste ba iha dezenvolvimentu nasional, nudar praktika transparensia iha industira minarai no gas ba utilizasaun nian, hodi nune’e bele hases an husi malisan rekursu naturai.  Seminario ida ne’e atu fasilita Informasaun konaba transparensia minarai no gas nian no oinsa fo hanoin ba komunidade liu husi Autoridade local, Sosiadade civil nomos Akademiku sira nebe mak partisipa iha seminar ida ne’e, no fo hanoin ba malu oinsa bele evita malisan rekursu naturais ne’e, tanba rikusion nebe mak iha timor leste nia laos grupo ka Governasaun ida nian deit, tan ne’e mak presiza hare’e didiak implementasaun transparensia iha industria minaria no gas nia ne’e hodi garantia sustentabilidade fundo Petroliferu Timor Leste.

Husi seminar ida ne’e mos partisipantes sira kestiona katak, presiza hare’e transparensia to’o utilisazaun ba fundo minarai ne’e, laos hare’e deit transparensia ba iha pagamentu ka rendimentu husi minaria no gas nian ne’e, maibe importante tebes mak oinsa atu garantia transparensia iha prosesu implementasaun Orsamentu geral do Estado ba iha utilisazaun osan husi minarai no gas nian. 

Partisipante mos husu ba Oradores sira oinsa atu garantia sustentabilidades ba fundo Petroliferu nian ne’e, atu nune’e hare’e didiak no kontrola Governu para labele gasta osan nebe mak hasai barak liu ona husi Fundo Minarai nian ne’e, maibe la halo dezenvolvimentu iha rai laran mas gasta nar-naran deit. Planu fraku, mal jestaun, Korupsaun: fatores ne’e akontese makas iha Nigeria, kongo nebe hamosu kiak barak no tensaun social. Conflitu social no militar: ex. Akontese iha Sudan, Congo, Liberia, Irak, Angola, nebe sai susar atu halao dezemvolvimentu ba nasaun. “Politiza Rekursu”: ex. Uza fundu rekursu naturais hodi promove no defende interese politika privadu deit, hanesan iha Papua New Quinea, Venezuela, Burma, Indonesia iha tempo rezim Soeharto, no Siera Leone, etc.

Pontus Importantes husi Luta Hamutuk:

• Luta hamutuk nia hare’e ba planu Dezenvolvimentu nasional ne’e dook tebes husi povu tanba ne’e mak preesiza hadia seitor Rekursu Humanu, Edukasaun no seitor sira seluk. Tanba ne’e mak presiza hare’e didiak seitor Minarai hodi nune’e bele hadia seitor sira seluk, hodi bele hadia Estrada, hadia sistema Agrikultur, hadia sistema Saude no sels-eluk tan
• Luta Hamutuk nia hare’e katak agora dadaun ne’e malisan rekursu naturais nia indikasaun iha ona, tanba Governu nia kebijakan redus ona taxa, ida ne’e tuir Luta Hamutuk nia opiniaun katak ne’e risku boot, tanba kebijakan ida ne’e la hare’e didiak ba sustentabilidade fundo minarai nian. Bainhira ita hamenus taxa rai laran, ita la konsege hamoris fontes  reseitas ida, ida ne’e la kontribui atu dezenvolve seitor non oil seluk
• Luta Hamutuk ejije ba Governu atu reviw fila fali lei tributaria ne’e.
• Luta hamutuk husu ba Ministeriu Agrikultura, Dezenvolvimentu no mos MTCI para iha ona
• planu integrado hotu hasae produsaun rai laran no labele depende nafatin ba importasaun, se Timor Leste depende hela deit ba Fundo petroliferu ne’e, loron ruma fundo ne mos mohu no la kontribui ba oinsa atu hasae produtu local, no hasae ekonimia povu rai ida ne’e.
• Luta hamutuk nia hare’e katak, TLS depende los ba Importador, nebe kapasidade kompras rai laran mos menus no kuaze atu laiha tia

 KABLAKIHUN blogspot

dw