Senin, 29 November 2010

Submisaun Luta Hhamutuk nian ba OGE 2011 ba Ministeriu Agrikultura Florestal e Peska no Sekertaiu Estdao Rekursus Naturais (SERN)



Dili, 29-11-2010 KABLAKIHUN blogspot


Iha Dia 26-11-2010 Institutu Luta Hamutuk hatoo nia Submisaun ba Commisaun D Parlamentu Nasional.

Iha data 15 de Novembro 2011 Governu hato’o proposta Orsamento Geral do Estadu tinan 2011 ba Parlamentu Nasional ho total orsamento hamutuk $985 milhoes de dollar americano.

Alokasaun orsamento tinan 2011 ba iha Ministerio Agrikultura e Pescas ho montante osan hamutuk $12.909 milhoes de dollar amerikanu nomos aloka ba iha Secretario Estado Rekursus Naturais hamutuk $6.655 milhoes de dollar americano.


ALOKASAUN ORSAMENTO BA MINISTERIO AGRIKULTURA NO PESCAS
Presentajen husi total orsamento nebe aloka ba Ministerio Agrikultura iha 1.31 pursentu no aumenta ho projeto irigasaun 0.42 pursentu nebe hamutuk hotu 1.79 pursentu husi total orsamentu 2011.

Total orsamento nebe aloka ba Minsterio Agrikultura fahe tuir kategoria orsamentais Salario $4.671 milhoes, Bens e Servico $6.720 milhoes, Transferensia $500 mil de dollar no Kapital Minor $1.018 milhoes. Laiha alokasaun ba kategoria Kapital Dezenvolvimento. Kategoria husi total orsamento Ministerio nian nebe nota katak kapital minor iha deit 7.89 pursentu no kapital dezenvolvimento laiha orsamento. Projeto irigasaun aloka hotu ba Fundu Infrastrutura maibe laiha esplikasaun detallu kona-ba oinsa implementasaun no monitoramentu ba projeto.

Proposta orsamento tinan 2011 ba Ministerio Agrikultura ho montante $12.909 milhoes ne’e wainhira halo komparasaun ho orsamento tinan 2010 ho total $19.461 milhoes hetan deferensia negaivu hamutuk $6.55 milhoes. Nune mos, wainhira Luta Hamutuk halo komparasaun projeksaun orsamento Ministerio Agrikultura ho projeksaun populasaun tinan 2011 sei hetan deit orsamentu ou gastus $10.82 kada kapita.

Luta Hamutuk hare’e katak, laiha esplikasaun konaba tambasa mak Ministério Agrikultura e Pescas nia osan tun? Tamba kuaze iha fatin barak agrikultor sira sempre ejiji difilkuldade sobre irigasaun, fini, tenaga penyuluh, armazen produto, folin produto, merkado nomos distribuisaun ba produto lokal. Kestaun ne’e Luta Hamutuk deskobre bainhira halo enkontro ho komunidade nomos autoridade lokal sira iha Suai (Raimea), Maliana, Lospalos (Ililai no Serelau) nomos iha Aileu (Leurai).


ORSAMENTO BA SECRETARIO DO ESTADO RECURSO NATURAIS
Kategoria orsamento ba total orsamento SERN nebe nota katak 64.61% iha Transferensia maibe laiha esplikasaun detallu no laiha orsamento ba kapital dezenvolvimento maibe orsamento ne’e tama fali iha fundu infrastrutura nian nebe mak sei uza hodi dezenvolve infrastruktura ba aktividades petróleo iha Tasi-mane ho montante hamutuk $36 milhoes de dollar amerikano tuir livru  no.1. Oinsa nia akuntablidade?

Luta Hamutuk husu ba Parlamento Nasional hodi husu dezenho, oinsa implementa, se mak atu implementa, bainhira nomos estudu viabilidade mak kompletu ba dezenvolvimento iha areia Tasi-mane nebe mak hetan alokadu osan iha ano fiscal 2011 ne’e.

POLITIKA GUVERNO
Politika Governu AMP nebe decidi seitor Agrikultura sai hanesan Segundo prioridade nasional iha Planu Dezenvolvimento Estrategiku (PEDN) la refleta iha projeksaun orsamento ba Ministerio Agrikultura tinan 2011 nebe aloka deit $12.909 milhoes husi total orsamento $985 milhoes. Politika Guverno tinan 2011 atu halo mekanizasaun ho intensifikasaun agrikula ho estimasaun 15 mil Ha ba natar no 7.5 mill Ha to’os ba batar. Oinsa governu bele koresponde demand for rice 107.405 toneladas iha tinan 2011 ho alokasaun orsamento nebe ki’ik. Wainhira iha hanoin atu importa deit fos hodi kompleta targetu demand for rice hanesan mos Guverno kria iklima nebe la kondusivu atu hasae produsaun fos iha rai laran no kondisaun ida ne’e sei hamosu multiplier efek negativu seluk hanesan hamenus work force ka numeru tenaga kerja iha area Agrikultura menus tan.

LINHA ORSAMENTO MINISTERIO AGRIKULTURA NO PESCAS IHA 2011
Projeksaun orsamento Ministerio Agrikultura tinan 2011 la baseia ba resultado ezekusaun orsamento iha tinan 2010. Resultado saida mak Ministerio Agrikultura atinji ona nune iha base ida forte hodi halo projeksaun ba orsamento tinan 2011. Projeksaun presiza halo tuir performance ou resultado. La iha espliksaun detallu konaba resultado ezekusaun orsamento tinan 2010 nune bele hateten katak projeksaun ne’e halo tuir deit lalaok orsamento nebe hasae ±10% ou hatun ±10% husi tinan liu ba.

Linha orasamento ba Ministerio Agrikultura ho montante $12.909 milhoes nebe akumula iha categoria orsamento hat (4) ne’e nota katak iha categoria capital minor hetan deit 7.8 % husi total. Nune mos wainhira ita halo komparasaun ho orsamento tinan 2010 iha deferensia negativu $6.55 milhoes. Husi total $12.909 milhoes ne’e kada kapita hetan deit $10.82. Ne’e hatudu katak mayoria orsamento ba Ministerio Agrikultura uza deit ba funsionamento administrasaun no la fo importansia ba dezenvolvimento seitor Agrikultura nebe mayoria povu Timor  agrikultor.

Iha categoria capital minor mos iha linha orsamento nebe hanaran Outros Equipamentos Diversos ho montante $547 mil. Outros Equipamentos ne’e presiza iha espliksaun detallu ida tamba laiha equipamentos ki’ik ida mak labele ou susar halo identifikasaun.

PLANO ASAUN ANNUAL MINISTERIO AGRIKULTURA NO PESCAS
1. Agrikultura
Iha planu asaun anual seidauk iha servisu integrado entre ministerial hodi aumenta produsaun alimentar. Servisu integradu presiza iha entre Ministerio Agrikultura, Saude, Edukasaun, Dezenvolvimento no Ministerio Turismo, Comercio e Industria.

Planu asaun hatudu katak sei halo distribusaun ou fahe  fini 25% iha trimestri primeiru, 50% trimestri segundu no 75% trimestri terseru no 100% ate 31 Dezembru iha 13 distrito ho gratuitu. Hare ba siklu agrikultura iha Timor komesa kuda hare iha fulan Janeiro – Marsu maibe iha trimestri ida ne’e fahe fini 25% deit no 50% iha fali tempu bailoron. Nune mos konaba estimativa uza konbustivel ba trator hodi halai natar kada hektar iha deit 102 litros .

Iha mos planu atu fahe adubus ba 7.000 hektares hodi hasae produsaun maibe ita hatene katak, dalabarak adubus ne’e ikus mai sei kria dependensia agrikutor ba produsaun audubus. Oinsa politika Governo atu prevene dependensia agrikultor sira ba nesesidade audubus. Wainhira ita uza deit adubus organiku presiza kalkulasaun rasional ida  atu koresponde duni nesesidade 7.000 hektares.

Hare’e ba mudansa klimatika nebe fo impaktu ba siklu aktividades agrikultura iha Timor nebe bele fo ba impaktu ba menus aihan. Oinsa planu asaun guverno atu bele prevene menus ai han. Hare’e ba prediksaun hirak ne’e bele dehan katak planu asaun ne’e mos la refleta planu resultadu mak ita hein.

Irigasaun hanesan infrastrutura importante ida husi dezenvolvimento agrikultura maibe iha alokasaun orsamento capital dezenvolvimento Ministerio Agrikultura la iha no iha fali alokasaun orsamento ba distritu liu husi projeto PDD ho mantante $22.106 milhoes ne’e mos seidauk koresponde nesesidade agrikultura ba irigasaun hanesan laiha alokasaun orsamento irigasaun suku Ililai ba natar ±500Ha nebe mak hetan estragus husi mota no fo impaktu ba produsaun fos. Nune mos iha suku Raimean sub distrito Zumalai iha ±300 maibe laiha irigasaun. Iha Serelao sub distrito Lautem iha ±200 Ha laiha irigasaun. Suku Kamanasa sub distrito Suai iha ± 350 Ha maibe uza irigasaun tradisional deit.

2. Floresta
Iha planu atu halo refloresta iha area protesida maibe laos iha area protesida deit. Presiza mos halo refloresta ba area sira nebe kritis floresta nian, nebe dala barak hamosu desastre naturais inklui estraga infrastrutura hanesan estrada. Presiza iha identifiksaun ida ba area kritis floresta iha 13 distrito no atu halo implementasaun ida presiza iha mobilizasaun nasional refloresta laos halo hanesan projeto deit.

PLANO ASAUN ANNUAL SECRETARIO DO ESTADO RECURSO NATURAIS
Fundu infrastutura ba dezenvolvimento projeto Tasi Mane hamutuk $36 milhoes de dollar amerikano tuir livru  no.1 maibe la mensiona iha linhas orsamentais detallu livro no.4ª. Nune laiha esplikasaun diresaun ida nebe mak atu implementa projeto ne’e no bele difikulta monitoramentu implementasaun projetu.

Total orsamento ba categoria Transferensia ho montante $4.3 milhoes nebe nia presentajen bot (hare’e tabela 5) husi total orsamento ba Rekursus Naturais maibe laiha esplikasaun detallu konaba transferensia ne’e. La iha espliaksaun detallu ba orsamentu hira mak atu aloka ba hari’i National Oil Company (NOC) no mos Institute of Petroleum and Geology (IPG) nian ne’e no mos aktividade apoia ba secretariadu EITI laiha alokasaun orsamento.

Laiha alokasaun orsamento ba Dirasaun Nasional da Politika Rekursu Naturais nian ba orsamentu iha tinan 2011, maibe iha tinan 2010 alokasaun ba Salario $1.892 milhoes. Oinsa ho fungsionaris sira husi diresaun ida ne’e aloka ba iha nebe ka diresaun ida ne’e taka ona? Tamba-ne’e, Luta Hamutuk husu ba guverno hodi halo esplikasaun detallu.


REKOMENDASAUN
Bazeia ba analiza hirak iha leten, Luta Hamutuk hakarak hato’o nia rekomendasaun hanesan tuir mai ne’e:

  1. Presiza iha aumentu orsamento ba iha Ministério Agrikultura nebe hanesan prioridade nasional segundu iha Planu Estrategiku Dezenvolvimento Nasional (PEDN). Liu-liu presiza investe iha irigasaun hodi halo nomos hadia iragasaun nebe mak iha Ililai, Laivai no Serelao subdistrito Lautem, Raimea Sub distritu Zumalai, Camanasa subdistrito Suai Villa;
  2. Presiza halo identifikasaun ba categoria orsamento Outros Equipamentos nune bele halo kontrolu iha implementasaun;  
  3. Presiza iha identifikasaun ba área 15 mil Ha natar atu nune agrikultor sira bele hatene tuir no fasil atu halo monitoramento ba projeto hirak ne’e;
  4. Servisu integrado entre Ministério Agrikultura e Pescas, Saúde no Edukasaun atu halo kampanha Nasional ba aihan nune bele hetan soberania aihan;
  5. Konkorda atu uza dit adubus organika tamba la halo estragos ba estrutura rai no ekonomikamente la halo dependensia agrikultura ba iha adubus kimika;
  6. Halo mobilizasaun nasional konaba reflorestasaun hahu husi komunidade lokal, estudantes to fungsionario publika;
  7. Rekomenda ba Ministeriu Agrikultura e Peskas atu identifika aihan nebe mak bele kuda bazaia ba ba mudansa iklima iha Timor Leste atu nune iha tinan 2011 bele sustenta populasaun nia ia-han;
  8. Rekomenda ba Secretario Estado Rekursus Naturais atu deskrefe iha linhas orsamentu detallu nune bele fasilita monitoramentu implementasaun.
 Obrigado wain!

  
Dili: 26 de Novembro de  
Mericio Akara
Direitor Luta Hamutuk
Tel: (+670) 7263783 

Media KABLAKIHUN blogspot

Tidak ada komentar:

Posting Komentar