ANTES ne’e, Sosiedade Sivil balun mós kestiona kona
ba alegasaun hasoru Ministra Finansas ne’ebé aprova fundus ba ninia
kaben nia kompaina hodi fornese ekipamentus mediku nian ba Ministeiru
Saude. Tanba, deskonfia Ministra ne’ebé toma konta orsamentu nasaun nian
ne’e, viola ona dekretu Lei númeru 10/2005, Rejime Jurídiku ba
Aproviozionamentu, Kapitulu IV inkontabilidade iha Artigu 32 ne’ebé
regula kona ba konflitu de interese servidór estadu sira nian.
“Ida
ne’e mak ita bolu konflitu de interese. Tanba, Lei bandu membru governu
ida atu fó projetu ba familia, satan ninia kaben ou ema ne’ebé besik liu
nia.
Loloos ne’e konflitu de interese labele akontese ba ‘pejabat’ públiku
hanesan Ministra Finansas ne’ebé mak kaer osan nasaun nian. Ida ne’e
sala boot. Maibe, se kuandu akontese diak liu Ministra Finansas tenke
rezigna an direitamente. Tanba, la iha ona integridade, transparansia no
viola ona Lei.” dehan Diretor Luta Hamutuk Mericio Akarak ba Jornal
Tempo Semanal hafoin partisipa treinamentu ida iha Kuluhun.
Tuir Akara, bainhira Ministra Finansas ne’ebé kaer orsanmentu nasaun
nian mak monu ona ba konflitu de interese hodi aloka orsamentu ba ninia
familia nia kompaina, liu-liu ba ninia kaben, konserteza nasaun ne’e sei
monu ba iha korrupsaun nia laran. Tanba, ema ne’ebé kaer osan nasaun
nian mak envolve ne’e sei hamosu impaktu boot. “Ha’u la iha tan dalan
seluk so rezigna an. Durante ne’e kuaze 30% projetu mak liu husi single
source. Maibe, ninia mekanismu mak dala ruma viola mós konseitu barak.
Tanba, single source ne’e akontese bainhira emerjensia no tenke atende
direita lalais. Maibé, se la emerjensia ha’u hanoin labele halo single
source.” Akara kestiona.
Se dezastre naturais ita bele kompriende katak projetu ne’e
emerjensia. Maibé, dala barak projetu balun ne’ebé mak loloos la’ós
emerjensia sira kategoria hotu hanesan emerjensia. Tan ne’e, mosu
indikasaun KKN barak liu husi projetu emerjensia nia laran. Maski
nune’e, ida ne’e mak dalan ne’ebé sira uza para bele hasai osan hodi
ezekuta lalais. Projetu hotu sira uza hanesan emerjensia. Tanba, ho ida
ne’e mak sira bele hala’o prosesu single source. Maibe, iha kontestu ida
ne’e sira manipula sasan barak, tanba se liu iha prosesu
aprovizionamentu normal entaun la iha dalan ba sira atu halo KKN. Ne’e
duni, sira aproveita liu husi single sours.
La’os de’it liu prosesu single source, liu husi prosesu
aprovizionamentu normal mós sira koko manipula ona, satan single sours
ne’ebé ema la kontrola. “iha prosesu ida ne’e, se mak iha poder nia mak
bele deside. Ne’e duni, se nia iha relasaun familias entaun sira la
presiza tauk tanba sira bele fó. Ema ne’ebé toman ona simu pursentu bele
dehan katak ema iha laran ne’e fó projetu ba ninia maluk.” akuza Akara.
Diretor Luta Hamutuk ne’e suzere ba Komisaun Anti Korrupsaun (KAK)
tenke pro-ativu hodi hala’o investigasaun. Tanba, kria instituisaun
ekstraordinariu hanesan KAK atu pro-ativu hodi investiga, lebel hein
de’it.
KAK tenke hala’o servisu ekstraordinariu no ami rekomenda ba KAK atu
labele tauk kualker ema ida iha Timor. Tanba, KAK hanesan instituisaun
ekstraordinariu ida no labele fihir ema se de’it mak iha indikasaun
forte halo KKN tenke investiga pro-ativu. “Kria instituisaun
ekstraordinariu hanesan KAK. Maibe, KAK rasik la halo servisu
ekstraordinariu, entaun di’ak liu husik polisia, Provedoria Direitus
Humanus no Justisa (PDHJ) no Ministeriu Públiku mak hala’o, la presiza
kria serbisu ekstraordinariu hanesan KAK” Akara sadik.
Bazeia ba kontekstu ida ne’e, Luta Hamutuk dezafia KAK para labele
tauk no agora tenke investiga Ministra Finansas, Emilia Pires. Sosiedade
Sivil fiar katak Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão sei apoiu.
Tanba, Primeiru Ministru rasik deklara katak se de’it mak komete krime
nia sei responsabiliza.
Primeiru Ministru mak deklara duni katak, Ministeriu ne’ebé mak la
iha integridade, la halo servisu ho di’ak, halo KKN nia (red-PM) sei
haruka loke investigasaun. Ne’e duni, KAK labele tauk, tanba iha prosesu
ida ne’e sei apoia mós husi sosiedade sivil, instituisaun
Universitariu, Presidente Repúblika no Primeiru Ministru. “Ha’u hanoin
sistema aprovizionamentu ne’ebé estabelese tiha ona ne’e ideial no
kapas. Maibe, ema sira ne’ebé serbisu iha aprovizionamentu mak la hala’o
tuir ona sistema ne’ebé iha. Ne’e duni, dala ruam bele akontese
indikasaun KKN iha prosesu aprovizionamentu nia laran.” Hakotu Akara
hodi suzere mós ba KAK investiga mós ema sira ne’ebé servisu iha
aprovizionamentu hanesan Diretór no ninia funsionariu sira. Tansá..? la
implementa sistema aprovizinamentu ne’ebé di’ak ne’e, mais implementa
fali tuir politika.(**)